"" دکتر مهدی فلاح"" متخصص طب سنتی ایران --------------------------------------------------
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
--------------------------------------------------
چکیده:
خلط جسم روان و مرطوبی است که در نتیجه تغییرات انجام شده بر روی غذا در دستگاه گوارش بوجود می آید.
غذا در اثر گوارش در معده به کیلوس معدی تبدیل می شود، سپس کیلوس معدی به کبد انتقال یافته و در آنجا در اثر حرارت کبد به کیموس کبدی تبدیل می شود.
از کیموس کبدی چهار خلط به نام های زیر ایجاد می شود:
صفرا ، خون ، بلغم ، سودا
در واقع اخلاط، حاصل امتزاج ارکان هستند. تعادل این اخلاط نقش بسیار مهمی در تندرستی و حفظ سلامتی دارد و هرگونه تغییر و بهم خوردن این تعادل و نیز تغییر در کیفیت این اخلاط باعث حدوث بیماری و اختلال در عملکرد بدن می شود.
این اخلاط واجد کیفیاتی هستند که در تعیین مزاج و عملکرد بدن تأثیرگزارند:
1. صفرا: گرم وخشک (مانند کیفیت آتش)
2. خون (دم) : گرم وتر(مانند کیفیت هوا)
3. بلغم: سرد وتر(مانند کیفیت آب)
4. سودا: سرد و خشک(مانند کیفیت خاک)
اخلاط
------
خلط جسم مرطوب و سیالی است که از اولین مرحله استحاله غذا بوجود می آید.منظور از ماده رطب در این تعریف مرطوب بالفعل است، زیرا در غیر این صورت صفرا که از آن به گرم و خشک یاد می کنیم از حیطه تعریف خلط خارج می شد.در اثر این استحاله و هضمی که در کبد بر روی کیلوس صورت می گیرد ،چهار نوع ماده مختلف که هرکدام دارای خصوصیات منحصر به خود هستند و هرکدام کارآئی و قابلیت های خاصی در بدن دارند ،ایجاد می گردند که همانطور که همگان آشنا هستیم عبارتند از:
خون، بلغم، صفرا، سودا
برای توضیح بیشتر در مورد ماهیت تشکیل اخلاط و خصوصیات و کیفیات انها لازم است با بعضی از تعاریف آشنا شویم.
نُضج : نضج یعنی گوارش کامل و اینکه هر ماده ای بتواند قوام لازم برای استفاده شدن در بدن را پیدا کند.
به بیان دیگر نضج خلط یعنی اعتدال هر خلط در کیفیت و کمیت و قوام شایسته و متناسب آن بطوریکه برای تندرستی سودمند باشد
یک خلط با غلظت بیش از حد ،هنگام نضج رقیق تر می شود
یک خلط با رقت بیش از حد ،در صورت نضج یافتن غلیظ تر می شود
هرجسم برای تشکیل شدن نیاز به اسباب و عواملی دارد که از آن به اسباب چهارگانه یاد می شود که عبارتند از:
1. سبب مادی: ماده اولیه ای که جسم از آن بوجود می اید
2. سبب فاعلی: عاملی که روی ماده اثر کرده و جسم را ایجاد می کند
3. سبب صوری: طرح ساختاری و شکل جسم
4. سبب نهائی(غائی): کاربرد وهدفی که از جسم انتظار می رود
حال که به تعاریف نضج و اسباب چهارگانه آشنا شدیم به بررسی اخلاط چهارگانه می پردازیم
خون
------
مایعی است سرخ و گرم و مرطوب
جایگاه آن در کبد است و از راه عروق در بدن جاری است
خون برترین و مفید ترین اخلاط است و رساننده غذا به اعضاء
اسباب چهارگانه خون طبیعی:
-------------------------------
1) سبب مادی : خوردنی ها و نوشیدنی های معتدل
2) سبب فاعلی : حرارت معتدل
3) سبب صوری : پختگی و نضج کامل و خوب
4) سبب غائی :
o تغذیه و رشد و نمو بدن
o گرم و تر نگهداشتن بدن
o جایگزینی مواد مصرف شده در بدن
o تولید روح حیوانی(در بخش ارواح بدن توضیح داده میشود)
مشخصات خون :
------------------
1/خون طبیعی
سرخ رنگ
بدون بوی بد
بسیار شیرین
با قوام معتدل
2/خون غیرطبیعی
مزاج آن گرمتر یا سردتر شده
با خلط فاسد مخلوط گشته است
بلغم
------
مایعی است که در معده و کبد تولید میشود و همراه با خون در جریان است و جایگاه خاصی ندارد
مزه آن شیرین است و طبع آن سرد و تر است
بلغم در اثر پخته شدن و نضج به خون تبدیل میشود(خون خام)
وجود بلغم برای اندامهای بلغمی مانند مغز ضروری است
اسباب چهارگانه بلغم طبیعی:
--------------------------------
1) سبب مادی : قسمت غلیظ و لزج و تر از مواد غذائی
2) سبب فاعلی : حرارت کمتر از اعتدال
3) سبب صوری : پختگی و نضج ناقص
4) سبب غائی :
آمادگی برای تبدیل شدن به خون
جایگزینی رطوبات بدن
کمک به رطوبت مفاصل و اعضای متحرک
مخلوط شدن با خون و تغذیه بعضی اعضاء مثل مغز و نخاع
مشخصات بلغم :
==========
1/طبیعی:
-----------
بدون بو ، مایل به شیرینی،قوام معتدل، مستعد تبدیل به خون
2/غیرطبیعی:
--------------
مخاطی(اختلاف قوام قابل حس)
خام(اختلاف قوام نامحسوس)
مائی(بسیاررقیق)
جَصّی(بسیار غلیظ)
شور(اختلاط با مرّه صفرا)
ترش(اختلاط با سودای ترش)
گس(اختلاط با سودای خام)
بیمزه(عدم تاثیر حرارت یا اختلاط با بلغم مائی)
صفرا
-----
مایعی زرد رنگ،تلخ و گرم و خشک
این خلط در جگر تولید میشود و جایگاه آن در کیسه صفراست
صفرای طبیعی همان کف خون است و سرخ مایل به زرد
صفرا سبب شستن روده ها از بلغم میشود و باعث تحریک دفع
ریه نیازش به صفرا بیشتر است و در دم و بازدم معین ریه است
اسباب چهارگانه صفرای طبیعی:
------------------------------------
1) سبب مادی : قسمت لطیف و گرم وتند و چرب از غذا
2) سبب فاعلی : حرارت معتدل
3) سبب صوری : پختگی و نضج کامل و مایل به زیاد
4) سبب غائی :
تلطیف و ترقیق خون برای نفوذ زیاد
تحریک روده ها برای احساس دفع
تغذیه بعضی اعضاء مثل ریه و کیسه صفرا
مشخصات صفرا :
----------------
1/طبیعی:
----------
سرخ مایل به زردو سبک
تند وتیزو تلخ و رقیق
2/غیرطبیعی:
--------------
مِرِّه صفرا(اختلاط با بلغم رقیق)
مُحیّ(اختلاط با بلغم غلیظ)
محترقه(اختلاط با سودای سوخته)
کُرّاثی(ناشی از احتراق محیّ)
زنجاری(ناشی از احتراق کرّاثی)
سودا
------
ماده ای سیاه رنگ است که در کبد تولید میشود و جایگاهش در طحال است
مزه آن گس مایل به تلخی است .در واقع رسوباتی است که در خون ایجاد میگردد و تیرگی خون از آن است
یک قسمت از سودا همراه خون وباعث قوام آن است
قسمتی دیگر به طحال میرود و باعث تقویت دهانه معده و سبب تحریک اشتها میشود
اسباب چهارگانه سودای طبیعی
---------------------------------
1) سبب مادی : قسمت غلیظ و خشک از غذاها مثل ماهی دودی
2) سبب فاعلی : حرارت معتدل
3) سبب صوری : غلظت و رسوب و سیاهی
4) سبب غائی :
تغذیه بعضی اعضاء مانند استخوان و طحال
برانگیختن اشتها
ایجاد انقباض و استحکام در بعضی از اعضاء
مشخصات سودا:
------------------
1)طبیعی:
-----------
o رسوب خون طبیعی
o طعم ترش و گَس
2)غیرطبیعی:
---------------
سوختن صفرا=سودای صفراوی
سوختن بلغم=سودای بلغمی
سوختن خون=سودای خونی
سوختن سودای طبیعی=سودای سوداوی
منابع :
مروری بر کلیات طب سنتی ایران،دکتر محسن ناصری،دکتر رضائی زاده، دکتر چوپانی
