نام عربی: خبازی
نام علمی: Malva sylvestris L.
خانواده: پنیرک Malvaceace
=============================
دکتر ریحانه معینی
پزشک و دستیار دکترای تخصصی طب سنتی ایران
دانشگاه علوم پزشکی تهران
=============================
سایر نام ها: به فارسی نان کلاغ و پنیرک و خیرو و به ترکی ابم کماجی و در مازندران گیاه آن را نحیلک و به شیرازی خطمی کوچک نامند.
گیاه شناسی:
گیاهی است دو یا چند ساله با ساقه افراشته یا خمیده به طرف بالا و یا خمیده افتان، به صورت منفرد یا چندتایی، بدون کرک یا دارای کرک های ساده.
مولانا نفیس گفته که سه نوع می باشد یکی بستانی و آن مخصوص به اسم ملوخیا و ملوکیه است و دیگر برّی و آن دو نوع است یکی عظیم و آن مخصوص به اسم خطمی است و دوم صغیر و آن مخصوص به اسم خباز است و به فارسی خیرو نامند و از مطلق آن مراد نوع صغیر برّی است که برگ آن مستدیر و بی مزه و اندک خشن خصوص پشت برگ آن و گل آن کوچک و سرخ مایل به بنفشی و تخم آن مدور اندک پهن و در وسط آن تقعیری و رنگ تخم بعض نوع سفید و بعضی مایل به سیاهی و نبات آن کوچک تر از خطمی و لعاب پوست بیخ و پوست ساق آن بسیار کمتر از خطمی و در تری و نازکی اندک لعابی دار و چون خشک و کهنه شود بالکل برطرف می گردد.
محل رویش:
در نقاط مختلف ایران از جمله استان های مازندران، همدان، لرستان، اصفهان، فارس، کرمان، تهران، قزوین، خراسان و سیستان یافت می شود.
منبت آن زمینهای نمناک و در خریف و در بعضی بلاد در اول بهار می روید و خودرو و مزروع هر دو می باشد و نوع پاییزی آن تا بهار و نوع بهاری تا تابستان می ماند و یک نوع دیگر نیز دیده شده که برگ های آن ریزه و نرم و گل آن کوچک که در بهار می روید و تا تابستان می ماند و نبات این بسیار بلند نمی شود بلکه بعضی اندک بر زمین مفروش می باشد و گلبرگ همه آنها به جز خطمی بلند و سرخ مایل به بنفشی و کرنایی شکل و بعضی کوچک و گل خطمی بزرگ و مدور و پهن و بعضی سرخ و بعضی سفید و زرد نیز می باشد.
طبیعت آن:
در اول سرد و تر و بعضی معتدل در برودت و حرارت و بعضی نوع بیابانی آن را مایل به حرارت دانسته اند.
افعال و خواص آن:
ملین طبع
منضج
مانع ریزش مواد به عضو (رادع)
بازکننده انسدادهای کبدی
ادرار آور و زیاده کننده شیر (به صورت پخته برای افزایش شیر مادران به کار می رود)
ضماد ساییده برگ آن جهت شکستگی اعضا و تحلیل ورم های گرم و گزیدن زنبور و مگس
با عسل و با روغن زیتون و با روغن گل سرخ جهت سوختگی آتش
آشامیدن حدود 200 سی سی جوشانده شاخ و برگ آن با شکر جهت سرفه و گرفتگی صدا و رفع خشونت آن که حادث از حرارت و یبوست باشند و زخم مثانه و سوزش ادرار مفید است
نشستن در جوشانده برگ آن جهت سختی های رحم و نرم کردن آنها و نرم کردن ورمهای مقعد
چون برگ تازه آن را ساییده و با کره تازه گاوی بر بدن بمالند هیچ گزنده او را نگزد
برگ تازه نورسته کوچک نازک آن را پخته می خورند و بهترین استعمال آن در غذاها با گوشت پرندگان است
مضرات:
مصرف زیاد آن سست کننده معده های ضعیف است.
برای مزاج های سرد و تر مناسب نیست.
مصلح پنیرک:
در گرم مزاجان ترشی ها و در سرد مزاجان فلافلی و معجون کمونی.
مقدار شربت:
از آب آن تا پنجاه درم.
مواد مژثره:
مهمترین مواد مژثره گلهای پنیرک را موسیلاژ تشکیل می دهد که در اثر هیدرولیز آن گالاکتوز، آرابینوز، گلوکز، رامنوز و گالاکتورونیک اسید حاصل می شود. گلها همچنین شامل آنتوسیانین ها می باشند.
موارد استعمال در طب جدید (گیاه درمانی):
در درمان گاستروانتریت، علائم سرماخوردگی، التهاب دهان و گلو، و سرفه مورد مصرف دارد.
آثار فارماکولوژِک:
با توجه به اینکه میزان موسیلاژ در دوز مصرفی بسیار پایین و غلظت آنتوسیانین به اندازه کافی می باشد، لذا اثرات درمانی پنیرک به آنتوسیانین ها نسبت داده شده است.
ولی وجود موسیلاژ در گل پنیرک سبب بروز اثرات ضدالتهابی، محافظت کننده و بهبود زخم ها، نرم کننده و پوشش دهندگی می شود.
تخم پنیرک:
سرد و تر
کثیراللعاب
ملین شکم
جهت سرفه گرم و خشک و گرفتگی آواز و رفع نزله مفید است
مقوی امعا و خراشیدگی های آن و زخم کلیه و مثانه
کاهش دهنده حدت و تیزی ادویه گرم و تند
حقنه آن جهت رفع سوزش روده ها و رحم و مقعد
ضماد آن به تنهایی و یا با جو مقشر جهت ورمهای گرم و دردها
ضماد تخم و برگ آن جهت گزیدگی زنبور نافع.
مضر:
معده ضعیف و مرطوب
مصلح آن رب میوه ها.
مقدار شربت آن: تا پنج درهم
بدل آن: تخم خطمی.
خبازی بستانی: (این نوع بسیار کمتر شناخته شده و کمتر مورد استفاده است)
برگ دراز و گل زرد و کوچک تر از گل خیار و در پنبه زارها بسیار می روید و به بلندی گیاه پنبه می شود
تخم آن سیاه و دراز شبیه به شونیز و بسیار تلخ و غلاف آن شبیه به کرم و مایل به سبزی است.
طبیعت آن:
در برودت و رطوبت زیاده از بستانی
ملین طبع و سینه و رافع خشونت آن و مصفی صوت
مهیج حرارت به سبب لطافت
به جهت تبهای گرم نافع.
مضر معده سرد
مصلح آن ادویه گرم
تخم پنیرک بستانی:
مسهل قوی اخلاط غلیظه
بازکننده سده و جهت عرق النساء و آب آن با شکر
جهت دفع اخلاط و مواد سوخته و ضماد جویده آن جهت کاهش ورم ها
و تسکین درد گزیدن عقرب نافع.
مقدار شربت آن: تا دو درهم است.
برگ پنیرک بستانی:
اگر برگ را بکوبند و روی گزش زنبور قرار دهند درد آن را تسکین دهد.
اگر با روغن پخته شود و روی ورم های به وجود آمده در مثانه و کلیه ضماد نمایند سودمند خواهد بود.
اگر آن را بعد از جوشاندن در آب بخورند شکم را نرم خواهد کرد و اگر آن را قبل از جوشاندن بخورند اثر کمتری در این مورد خواهد داشت.
طرز نگهداری پنیرک:
دور از رطوبت و نور مستقیم و در ظروف سربسته غیرپلاستیکی نگهداری شود.
اشتباهات و تقلبات بازار گیاهان دارویی:
گاهی به دلیل قیمت بالای گیاهان جنس بنفشه مانند Viola odorata L. پنیرک به فروش می رسد.
منابع:
1- محمدحسین عقیلی خراسانی، مخزن الادویه، تصحیح دکتر شمس اردکانی و همکاران، انتشارات دانشگاه تهران، ص: 348-349
2- کمیته تدوین فارماکوپه گیاهی ایران، فارماکوپه گیاهی ایران، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، ص :210-206
3- محمدبن زکریای رازی، کتاب الحاوی، تحقیق دکتر سلیمان افشاری پور، ص 221
توجه: مطالب فوق تنها جهت مطالعه و افزایش معلومات عمومی است و به صورت خلاصه نوشته شده. هیچ گاه خود را از توصیه های پزشک محروم نسازید.